Sắc “Đại càn quốc gia Nam Hải” trong một số đình thần ở huyện Cao Lãnh

 “Gia Định thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức, viết: “Huyện Kiến Đăng từ đông sang tây tiếp giáp với vùng biên giới Cao Miên có nhiều bưng biền, chằm, ao, cá tôm ăn không hết. Cứ đến tháng 4, 5 khi mưa xuống, nước tràn thì cá sinh trưởng đầy dẫy kiếm ăn ở trong ruộng, trong đầm. Phàm những nơi có nước và có cỏ dù sâu chỉ độ hơn tấc ta cũng có cá ở”. [4, tr. 65]

          Sự dồi dào về nguồn lợi thủy sản nơi đây cũng được người Pháp ghi nhận như sau:

“Trong đất ruộng “Plaine des Joncs”[1] ở những chổ ngập nước sâu từ 0,5m đến 2m, vào mùa mưa có rất nhiều cá. Đến mùa khô thì người ta đánh bắt cá ở các mương, đìa, rạch, sau đó thì người ta muối đem bán ở Chợ Lớn và Sài Gòn.”[2][5, tr. 1282]

          Cá ở đây không những phong phú về số lượng mà còn đa dạng về chủng loại. Vào mùa nước nổi cá từ Biển Hồ theo dòng sông Tiền về đây trú ngụ và sinh sản, đến khi mùa nước rút thì bị mắc cạn. Chính số lượng sản vật phong phú, kích thích sự hình thành nghề đánh bắt cá. Trong hoạt động tâm linh, người dân lập miếu thờ thần Đại càn với ước mong được thần phù hộ. Thần Đại càn là tên gọi dân gian của một vị nữ thần có danh hiệu. Thần có nguồn gốc từ miền Trung vốn là thần phù hộ người đi biển và thương nhân. Nhưng khi đến Đồng Tháp thần trở thành thần phù hộ cho những người làm nghề cá trên đồng ruộng.
 

Thần Đại càn nằm trong hệ thống thần linh nhà Nguyễn, được triều đình sắc phong. Loại sắc này, được tìm thấy bên cạnh sắc “Thành hoàng bổn cảnh” ở các đình thuộc khu vực Bắc sông Tiền, chủ yếu ở huyện Cao Lãnh của tỉnh Đồng Tháp. Đặc biệt là các đình thần ven sông Tiền, đình làng nào cũng còn lưu giữ loại sắc phong này: Phong Mỹ, Mỹ Long, Bình Hàn Tây, Mỹ Xương…v.v. Nội dung cơ bản của sắc Đại càn như sau, ví dụ trường hợp sắc ở đình Bình Hàn Tây như sau:

Nguyên văn:

敕 大 乾 國 家 南 海 含 弘 光 大 至 德 溥 博 四 位 上 等 神 護 國 庇 民 稔 著 靈 應．肆 今 丕 膺 耿 命，緬 念 神 庥，可 加 贈 含 弘 光 大 至 德 溥 博 顯 化 四 位 上  等神，仍 準 建 豐 縣 平 翰 西 村 依 舊 奉 事．神 其 相  佑保 我 黎 民．欽 哉.

紹 治 五 年 拾 貳 月 貳 拾 陸 日.

Phiên âm:

Sắc Đại càn quốc gia Nam Hải Hàm hoằng Quang đại Chí đức Phổ bác tứ vị Thượng đẳng thần hộ quốc tý dân nẫm trứ linh ứng. Tứ kim phi ưng cảnh mệnh, miến niệm thần hưu, khả gia tặng Hàm hoằng, Quang đại, Chí đức, Phổ bác, Hiển hoá tứ vị thượng đẳng thần, nhưng chuẩn Kiến Phong huyện, Bình Hàn Tây thôn y cựu phụng sự. Thần kỳ tương hữu bảo ngã lê dân. Khâm tai!

Thiệu Trị ngũ niên thập nhị nguyệt nhị thập lục nhật.

Dịch nghĩa:

Sắc cho bốn vị Thượng đẳng thần Đại càn quốc gia Nam Hải đã được phong tặng Hàm hoằng Quang đại Chí đức Phổ bác, có công giữ nước giúp dân, từ lâu linh ứng rõ rệt. Nay trẫm vâng mệnh sáng của trời, nghĩđến ơn thần, gia tặng mỹ hiệu Hàm hoằng Quang đại Chí đức Phổ bác Hiển hóa cho bốn vị Thượng đẳng thần, vẫn chuẩn cho thôn Bình Hàn Tây, huyện Kiến Phong thờ phụng như cũ. Thần hãy che chở giúp đỡ cho con dân của trẫm. Hãy kính tuân theo!

Ngày 26 tháng 12 năm Thiệu Trị thứ năm (1845).

Thần Đại càn thường không có “trụ sở” riêng, được thờ chung với thần Thành hoàng bổn cảnh. Như vậy, ngoài thờ thần Thành hoàng phù trợ cho những người làm ruộng [6, tr. 76-87], ở khu vực Bắc sông Tiền của Đồng Tháp đình thần còn xuất hiện thần Đại càn phù trợ cho những người làm nghề chài lưới đánh bắt cá, tạm biểu diễn theo sơ đồ sau:

Là một dạng tín ngưỡng ngư nghiệp, nên tục cúng thần Đại càn (lễ cầu ngư) thường được diễn ra vào thời gian cao điểm của mùa cá tức là vào tháng 12 âm lịch. Cụ thể như ở Mỹ Xương vào ngày 16 tháng 12... ở các đình có thờ sắc Đại càn, thường phía trước đình có thiết trí hai miếu con: một là bài ngư, hai là cai ngư.

Theo khảo sát của tiến sĩ Đỗ Thị Hà Thơ, huyện Cao Lãnh hiện chỉ còn một miếu thờ thần Đại càn nằm trong khuôn viên đình Mỹ Hội [1], mặc dù số lượng sắc phong ban cho vị thần này tương đối nhiều. Điều này phản ánh sự thay đổi về cơ cấu nghề nghiệp của người dân Đồng Tháp. Mà cụ thể là ở khu vực Bắc sông Tiền (vùng Đồng Tháp Mười) nguồn cá không còn dồi dào như trước nên nghề đào ao bắt cá trên đồng ruộng không còn nữa. Thần Đại càn được phối tự trong đình, có nơi không có ban,không có khánh thờ riêng. Sự linh ứng của thần Đại càn cũng như một số vị thần khác không xuất hiện trong khuôn viên ngôi đình được dân địa phương kêu cầu qua bản văn tế thần vào mỗi dịp lễ hằng năm.

Theo thời gian sắc Đại càn dần dần được “đồng nhất” với sắc thần Thành hoàng ở đình thần và chỉ còn mang ý nghĩa “trang trí”. Chính vì vậy việc bảo tồn và nghiên cứu sâu hơn về sắc “Đại càn quốc gia Nam Hải” ở các đình thần huyện Cao Lãnh là vô cùng cần thiết. Điều này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng của vùng đất này mà còn góp phần khẳng định, gìn giữ những giá trị tinh thần, bản sắc văn hóa độc đáo của địa phương.

Tài liệu tham khảo:

1. Đỗ Thị Hà Thơ (2019), “Sắc phong và đối tượng được ban sắc ở tỉnh Đồng Tháp”, Tạp chí Khoa học Trường Đại học Cần Thơ, tại trang https://sj.ctu.edu.vn/ql/docgia/download/baibao-65998/03-XHNV-DO%20THI%20HA%20THO(202-211)021.pdf[truy cập ngày 20/6/2023].

2. Lê Công Lý (2019), “Việc phong thần ở nam bộ thời Pháp thuộc”, Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (146), tại trang http://thanhdiavietnamhoc.com/viec-phong-than-o-nam-bo-thoi-phap-thuoc/ [truy cập ngày 1/7/2023].

3. PGS. Lê Giang (chủ biên) (2018), Sưu tầm, nghiên cứu di sản văn hóa Hán Nôm tỉnh Đồng Tháp, Đề tài nghiên cứu khoa học cấp tỉnh năm 2018.

4. Trịnh Hoài Đức – Hậu học Lý Việt Dũng (dịch và chú giải) – Ts. Huỳnh Văn Tới (hiệu đính và giới thiệu) (2006), Gia Định thành thống chí, Nhà xuất bản Tổng hợp Đồng Nai.

5. ? (1909), Annuaire général de l’IndoChine française, (deuxième) (en 1909) (partie commerciale), Imprimerie d’Extrême – Orient, Hanoi.

6. Nguyễn Hữu Hiếu (2010), Nghề cá Đồng Tháp Mười năm xưa, Nhà xuất bản Văn học – Hội văn học nghệ thuật Đồng Tháp.