"Lúa nổi" ở vùng Đồng Tháp Mười xưa

Có 2 cách gieo trồng lúa nổi chủ yếu: “nọc cấy, gieo hạt” và “sạ vãi”

- Dùng “nọc cấy, gieo hạt”, “đến khi có mưa đầu, chừng tháng ba là muộn, phải đợi cho đất thấm nước cho khá, thì dùng nọc xắng lỗ cách nhau chừng năm tấc, mỗi lỗ sâu chừng năm tấc, mỗi lỗ sâu chừng ba bốn phần trăm, bỏ từ 12 cho tới 15 hột giống cũng lấp sơ một lớp đất.” [5, tr. 7]

- Sạ vãi, tháng giêng, tháng hai hoặc tháng 3 khi cắt lúa mùa xong đốt gốc rạ và cỏ cho sạch đồng, chờ khi có mưa cày đất. Cày xong thì sạ lúa, rồi bừa sơ cho hạt lúa vùi xuống đất để tránh chim ăn và nước khỏi làm trôi hạt lúa. Lúa giống sạ khỏi ngâm nước, một mẫu sạ chừng 3 đến 5 giạ, trung bình là 4 giạ. Nhưng thông thường sạ 3 giạ là đủ, khi lúa nẩy mầm phát triển nếu có hao hụt, sạ dặm thêm.

Đối với lúa gieo mạ cấy, chỉ cần 1 giạ là có thể gieo đủ cho một mẫu; lúa sạ nhiều hơn lúa gieo mạ cấy 2-3 giạ/mẫu, nhưng lợi công cấy. Một mẫu ruộng, mất khoảng 16 ngày công cấy, chi phí khoảng trên 20 ligature (lig)[1]. Một giạ lúa giá khoảng 2 lig.28; lấy 20 lig chia 2 lig.28 bằng khoảng 8 giạ lúa (công cấy).

Sạ lúa rồi chẳng cần phải chăm sóc, để phát triển tự nhiên. Nhưng phải xem dọn cỏ, rau muống hoặc bèo nhựt bổn (lục bình) chiếm diện tích lúa. Lúa sạ nhờ sức nước lớn mà sinh trưởng theo, nước lên bao nhiêu lúa cao bấy nhiêu. Khi nước rút lúa ngã nằm dài trên đất ruộng, mỗi mắc bám rễ xuống đất sinh ra tược mới, một cây lúa có chừng 5-6 tược. Lúa trồng trong khoảng 3 tháng, đến tháng 10 trổ bông, tháng 11 chín đều, tháng 12 thu hoạch; mỗi mẫu thu hoạch được 70 – 100 giạ.

Về lý thuyết, việc phát hiện và du nhập giống lúa nổi như là một cuộc cách mạng nông nghiệp với khả năng vượt theo nước, nó hoàn toàn vượt trội so với các giống lúa bổn xứ có trước đó. Nhưng thực tế, cây lúa sẽ chết khi nước lên quá nhanh và năng suất kém khi nước nhỏ. Vì vậy không ổn định được năng suất, phụ thuộc nhiều vào sự “rủi, mai”. Trong “Tìm hiểu đất Hậu Giang…”, Sơn Nam cũng có nhận định tương tự: “…nông dân nếu chỉ trông cậy vào lúa sạ thì chẳng tài nào nuôi sống cả gia đình. Cày bừa gieo hạt không phải tốn công sức để cấy, tới mùa thu hoạch; xem như đơn giản, nhàn rỗi nhưng năng suất đã kém lại không ổn định”. Chính vì vậy, lúa nổi đã được “đồng bào” ta biết từ sớm nhưng chẳng “du nhập” vì kém năng suất, gạo không ngon cơm [6, tr. 251]

Diện tích canh tác lúa nổi ở Đồng Tháp Mười tuy có tăng theo thời gian, nhưng cơ bản diện tích của nó vẫn chiếm tỉ lệ nhỏ so với các lúa khác. Có 6 trên 14 tổng của Đồng Tháp Mười trồng lúa nổi [8]; trải dài ven sông Tiền: An Phước, Phong Thạnh Thượng, Phong Nẫm, Phong Thạnh, Phong Phú và Phong Hòa. Các tổng còn lại chủ yếu trồng lúa cấy, những tổng làng có đất trồng lúa cấy giá cao hơn nhiều lần đất trồng lúa nổi. Đất trồng lúa nổi thường cho năng suất thấp và không ổn định nên giá thành khá rẻ hơn. Vì thế lúa cấy vẫn được trồng khá phố biến ở vùng Đồng Tháp Mười trong một thời gian dài. Tuy nhiên lúa nổi cũng là một sản vật biểu trưng và một thời ký ức văn hóa còn lưu dấu của vùng Đồng Tháp Mười.

Tài liệu tham khảo:

1. Trần Bạch Đằng (chủ biên) (1996), Địa chí Đồng Tháp Mười, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia.

2. Nguyễn Văn Kiềm và Huỳnh Minh (2003), Tân Châu xưa, Nhà xuất bản Thanh niên.

3. Exposition Coloniale Internationale (1931), Riziculture en Indochine, Imprimerie d’Extrême – Orient, Hanoi.

4. ? (1924), Nomenclature des produits de la Cochinchine, présentés à la foire de Hanoï de 1924, Décembre MCMXXIV, Hanoi.

5. ? (20/2/1902), Giậy nói về sự làm lúa nước nổi, Nông cổ mín đàm.

6. Sơn Nam (2019), Tìm hiểu đất Hậu Giang, NXB Trẻ.

7. Hồ Văn Lang (1924), Từ Nam chí Bắc, Imprimerie Hồ Văn, Sadec.

8. Yves Henry (1932), Économie agricole de l’Indochine, Publication du Gouvernement général de l’Indochine, Hà Nội.